Thiên can địa chi

Can Chi, gọi đầy đủ là Thiên Can Địa Chi hay Thập Can Thập Nhị Chi, là hệ thống đánh số thành chu kỳ được dùng tại các nước thuộc vùng văn hóa Đông Á

Thiên can địa chi là gì?

Can Chi, gọi đầy đủ là Thiên Can Địa Chi, hay Thập Can Thập Nhị Chi, là hệ thống đánh số thành chu kỳ được dùng tại các nước thuộc vùng văn hóa Đông Á như: Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản, Đài Loan, Việt Nam và một số quốc gia khác ngoài vùng. Nó được áp dụng với tổ hợp chu kỳ 60 năm trong âm lịch nói chung để xác định tên gọi của thời gian (ngày, giờ, năm, tháng) cũng như trong chiêm tinh học. Người ta cho rằng nó có xuất xứ từ Nhị Thập Bát Tú trong cách tính lịch cổ đại dùng để đếm ngày.

Thiên can là gì?

Can hay còn gọi là Thiên Can hoặc Thập Can là đại diện cho trời, đại diện cho 1 năm, do có đúng 10 can khác nhau. Can cũng còn được phối hợp với Âm dương và Ngũ hành. Thiên Can được kết hợp bởi 5 yếu tố trong Ngũ Hành và sự cân bằng về Âm Dương. Theo người xưa, ý nghĩa 10 Thiên Can được giải thích theo chu kỳ phát triển của hạt giống.

Số	Thiên Can	Âm Dương	Ngũ Hành	Ý nghĩa	Giải nghĩa
4	Giáp	Dương	Mộc	Vỏ cứng mầm tách ra khỏi vỏ	Dấu hiệu vạn vật được tách ra, bắt nguồn sự sống
5	Ất	Âm	Mộc	Mọc lên, hạt mầm bắt đầu mọc	Quá trình vạn vật bắt đầu quá trình nhú mầm, sinh trưởng
6	Bính	Dương	Hỏa	Đội lên, hạt mầm ra khỏi đất	Sự đột ngột, khi vạn vật bắt đầu lộ ra trên mặt đất
7	Đinh	Âm	Hỏa	Mạnh mẽ cây non bắt đầu lớn	Sự mạnh mẽ, khi vạn vật bước vào quá trình phát triển mạnh mẽ
8	Mậu	Dương	Thổ	Rậm rạp, cây bắt đầu xanh tốt	Sự rậm rạp, tức chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu xanh tốt
9	Kỉ	Âm	Thổ	Ghi nhớ, cây ra hoa kết trái	Sự ghi nhớ, chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu thành hình để phân biệt
0	Canh	Dương	Kim	Chắc lại, hạt, quả đã mẩy	Sự chắc lại, khi vạn vật bắt đầu kết quả
1	Tân	Âm	Kim	Vất vả, vàng lá, bắt đầu thu hoạch	Sự mới, vạn vật bước vào thời kỳ thu hoạch
2	Nhâm	Dương	Thủy	Gánh vác đảm nhiệm, thu hoạch để nuôi sống con người	Sự gánh vác, có tác dụng nuôi dưỡng vạn vật
3	Quý	Âm	Thủy	Lo toan, xếp đặt, cất vào kho, chuẩn bị ủ mầm	Chỉ sự vật khi đã có thể đo lường được

Thiên Can trong Can Chi đại diện cho Trời dùng để chỉ năm. Thiên can Năm kết thúc bằng số nào thì có Can tương ứng với số đó.

VD: Năm 1990 kết thúc bằng số 0 thì năm đó là năm Canh, năm 1992 kết thúc bằng số 2 thì năm đó là năm Nhâm.

Địa chi là gì?

Chi hay còn gọi là Địa Chi hay Thập Nhị Chi. Đây là mười hai từ chỉ 12 con vật của hoàng đạo phương Đông dùng như để chỉ phương hướng, bốn mùa, ngày, tháng, năm và giờ ngày xưa (gọi là canh gấp đôi giờ hiện đại). Việc liên kết các yếu tố liên quan đến cuộc sống con người với Chi là rất phổ biến ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á.

Địa Chi là đại diện của Đất. Nếu Thiên Can chỉ về không gian đơn thuần thì Địa Chi chỉ thời gian và nhiều phương diện phức tạp khác. Thiên Can nói về Dương, ban ngày, mặt trời thì Địa Chi nói về Âm, ban đêm, mặt trăng. Mặc dù các yếu tố Âm – Dương, Trời – Đất, Ngày – Đêm, Mặt Trời – Mặt Trăng,… đối nhau nhưng lại luôn phối hợp, vận hành và thay thế nhau. Ý nghĩa 12 Địa Chi được giải thích như sau

Địa Chi	Âm Dương	Ý nghĩa	Hệ giờ	Ý nghĩa giờ
Tý	Dương	Nuôi dưỡng, tu bổ, tức vạn vật bắt đầu nảy nở nhờ có dương khí	23h – 0h59ph	Lúc chuột đang hoạt động mạnh.
Sửu	Âm	Kết lại, khi các mầm non tiếp tục quá trình lớn lên	1h – 2h59ph	Lúc trâu/bò chuẩn bị đi cày.
Dần	Dương	Sự thay đổi, dẫn dắt, khi các mầm non bắt đầu vươn lên khỏi mặt đất	3h – 4h59ph	Lúc hổ hung hãn nhất.
Mão	Âm	Đội, khi tất cả vạn vật đã nứt khỏi mặt đất để vươn lên	5h – 6h59ph	Lúc mèo về nhà nghỉ ngơi
Thìn	Dương	Chấn động, chỉ quá trình phát triển của vạn vật sau khi trải qua biến động	7h – 8h59ph	Lúc đàn rồng quây mưa.
Tị	Âm	Bắt đầu, khi vạn vật đã có sự khởi đầu	9h – 10h59ph	Lúc rắn không hại người.
Ngọ	Dương	Tỏa ra, khi vạn vậy đã bắt đầu mọc cành lá	11h – 12h59ph	Ngựa có dương tính cao nên được xếp vào giữa trưa.
Mùi	Âm	Ám muội, khi khí âm bắt đầu xuất hiện, khiến vạn vật có chiều hướng phát triển yếu đi	13h – 14h59ph	Lúc dê/cừu ăn cỏ không ảnh hưởng tới việc cây cỏ mọc lại.
Thân	Dương	Thân thể, khi vạn vật đều đã trưởng thành	15h – 16h59ph	Lúc khỉ thích hú.
Dậu	Âm	Sự già cỗi, khi vạn vật đã già đi	17h – 18h59ph	Lúc gà bắt đầu vào chuồng.
Tuất	Dương	Là diệt, tức chỉ đến một thời điểm nào đó, vạt vật sẽ đều suy yếu và diệt vong	19h – 20h59ph	Lúc chó trông nhà.
Hợi	Âm	Là hạt, khi vạn vật lại quay trở về hình hài hạt cứng	21h – 22h59ph	Lúc lợn ngủ say nhất

Lục thập hoa giáp

Người ta ghép một can với một chi để tạo thành tên gọi chính thức của những cái cần đặt tên (ngày, giờ, tháng, năm v.v…) bắt đầu từ can Giáp và chi Tý tạo ra Giáp Tý, sau đó đến can Ất và chi Sửu tạo ra Ất Sửu và cứ như vậy cho đến hết (Bính,…, Quý) và (Dần…, Hợi). Sự kết hợp như vậy tạo thành một chu kì, hết can (hoặc chi) cuối cùng thì nó tự động quay trở lại cho đến tổ hợp cuối cùng là Quý Hợi. Có tổng cộng 60 (bằng bội số chung nhỏ nhất của 10 và 12) tổ hợp khác nhau của 10 can và 12 chi. Can phải kết hợp với Chi đồng tính (Can dương phải kết hợp với Chi dương và Can âm phải kết hợp với Chi âm). Năm 0 là Canh Thân, 1 là Tân Dậu… 59 là Kỷ Mùi. Dựa vào số dư khi chia hết cho 60 có thể tính can chi từng năm. 60 tổ hợp can chi, được gọi là Lục thập hoa giáp bao gồm: